PLANTY
KRAKOWSKIE to jeden z nielicznych w Europie parków miejskich założonych na obszarze średniowiecznego
systemu obronnego. Są wśród ich ogrody piękne i nieraz bardzo oryginalne,
Planty natomiast imponują swoim obszarem ca 20 ha) i konsekwentnym przebiegiem
wzdłuż całej linii nie istniejących już w większości murów obronnych. Idąc
wzdłuż Plant trudno sobie dziś wyobrazić, że jeszcze w początkach XIX
wieku stary Kraków zamykały mury z gankami straży i strzelnicami, wzdłuż
dzisiejszej pierwszej obwodnicy biegły wały ziemne i fosy - a dalej ciągnęła
się luźna zabudowa jurydyk, ogrody i pola wsi podkrakowskich. Burzenie walących
się murów i baszt rozpoczęli pod koniec XVIII w. okupujący miasto Austriacy,
okres systematycznego niszczenia murów obronnych rozpoczął się w roku 1817,
kiedy to w niedawno powstałej po kongresie wiedeńskim Rzeczypospolite j
Krakowskiej wydane zostało „prawo względem domów walących się". W
1820 r. rozpoczęto rozbiórkę ratusza, w 1822 r. Senat Rzeczypospolitej
Krakowskiej nakazuje zburzenie murów, w latach 1820-1830 dokonuje się całkowitego
splantowania wałów i fos. W 1841 r. wyburzona została „szyja" łącząca
Bramę Floriańską z Barbakanem. Tę, z dzisiejszego punktu widzenia,
niszczycielską działalność można częściowo usprawiedliwić brakiem §środków
na konserwację oraz koniecznością stworzenia warunków do rozwoju miasta.
Dodać też trzeba, że w tamtych czasach nie było tak powszechne jak dzisiaj
zrozumienie wartości zabytków, padły też mury i baszty niejednego ze starych
miast europejskich.
Ocalenie zespołu murów
obronnych Bramy Floriańskiej było zasługą profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego
Feliksa Radwańskiego (1756-1826); on również wraz z Florianem Straszewskim
(1774-1847) podjął inicjatywę założenia na terenie splantowanych wałów i
fos pasa zieleni o długości prawie 4 km. Splantowany teren obsadzono początkowo
topolami włoskimi, które w ówczesnym krajobrazie Krakowa stanowiły
charakterystyczny akcent. W 1871 r. utworzona została specjalna Komisja
Plantacyjna, która rozpoczęła energiczną działalność porządkowania i upiększenia
;,Plantacyj". W miejsce schorzałych topoli włoskich wprowadzono różne
gatunki drzew rodzimych - lipy, wiązy, kasztanowce, z czasem pojawiły się również
drzewa i krzewy egzotyczne. Dość szybko odkryto, że Planty są doskonałym
miejscem dla pomników i od 1874 roku, w którym stanął obelisk ku czci twórcy
Plant, Floriana Straszewskiego (rzeźbiarz E, Stehlik), co parę lat wyrastał
na tle drzew i krzewów nowy dowód pamięci i wdzięczności. Warto też
wiedzieć, że już wtedy Planty miały oświetlenie gazowe, gazownia istniała
bowiem w Krakowie od 1857 r., tak więc Planty rojące się od dzieci za dnia były
również promenadą po zapadnięciu zmroku. Nie zapomniano także o
zagospodarowaniu Plant: były więc kioski z napojami chłodzącymi, ogródki
kawiarniane, a spacerowiczom w pobliżu obelisku Straszewskiego, w specjalnie na
ten cel przeznaczonym „kółku" przygrywała orkiestra wojskowa. Od
tamtych czasów Planty trochę zmieniły swój wygląd. Potrzeby komunikacji
miejskiej okroiły nieco ich powierzchnię, poznikały kamienne ławy i składane
krzesełka, nie ma już stylizowanych i pełnych wdzięku kiosków drewnianych-
lecz po dawnemu na Plantach królują, dzieci, spotykają się starzy
krakowianie, a w okolicy Uniwersytetu uczą się studenci. Tak samo też, jak
dawniej, zielona promenada prowadzi z obu stron wprost do stóp wzgórza
wawelskiego, które oglądane z Plant jest godną zapłatą za trudy wędrówki.
TRASA ZWIEDZANIA
Spacer Plantami to nie tylko miła
przechadzka wśród zieleni - jest to bardzo interesująca trasa turystyczna,
przy której napotykamy co krok obiekty warte obejrzenia i dokładnego
zapoznania się z ich historią, dlatego też radzimy zabrać na spacer
obszerniejszy przewodnik po mieście Krakowie. Tu ograniczymy się do bardzo zwięzłej
informacji o niektórych ciekawszych obiektach.
Zespół murów obronnych ocalonych
przez F. Radwańskiego. O jego zasługach mówi tablica umieszczona na
wewnętrznej stronie murów obok Baszty Pasamoników (XV w.) odznaczającej
się ozdobnym układem cegły oraz półokrągłym trzonem górnej części
baszty. Z tego miejsca oglądamy także Teatr im. J. Słowackiego zbudowany
w latach 1891-1893 przez arch. J. Zawieyskiego. Centrum zespołu murów
stanowi Brama Floriańska, dawna główna brama miejska, jedyna
ocalała z siedmiu bram, zbudowana ok. 1300 r. w Baszcie Kuśnierzy.
1`7ad Bramą Orzeł Polski wg projektu J. Matejki. Na wprost Bramy Barbakan (XV
w.), zwany też „Rondlem", otoczony fosą, nad którą przebiega mostek w
miejsce nie istniejącego mostu zwodzonego. Na skraju Plant wznosi się pomnik, otoczony grobami oficerów Armii Czerwonej, którzy polegli w walce o
wyzwolenie Krakowa w 1945 r. W głębi Placu J. Matejki widać
monumentalny Pomnik Grunwaldzki, odbudowany w 1976 r. Fundatorem
pomnika wzniesionego w 1910 r. był I. Paderewski.
Na prawo od Bramy Floriańskiej Baszta Stolarska (XV w.) i Arsenał
Miejski (XVI w.). Ostatnim
fragmentem murów jest Baszta Ciesielska (XV w.).
Nad sadzawką widać pomnik poety Bohdana Zaleskicgo, wykonany w 1886 r. przez P. Welońskiego. Za ul. Sławkowską
na wzniesieniu pomnik pary królewskiej - Władysława Jagiełły i
Jadwigi, ufundowany w 1886, wykonany przez O. Sosnowskiego. W otwartej
alejce widać przy ul. Basztowej gmach tzw. „Florianki" - z końca XIX w.
wspólne dzieło architektów T. Stryjeńskiego i T. Prylińskiego - niegdyś
siedziba Towarzystwa Ubezpieczeń.
Następny pomnik - Lilli
Wenedy - dzieło A. Dauna z 1889 r. Mijamy ukryty za murami klasztor 00.
Reformatów (XVII w.) i dochodzimy do pomnika Artura Grottgera malarza
patrioty. Pomnik wykonał W. Szymanowski. autor znanego pomnika Szopena w
Warszawie. Za drzewami widać Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół
Sztuk Pięknych zbudowany w 1891 r. wg projektu F. Mączyńskiego, fryz
projektował J. Malczewski. Naprzeciwko nowoczesny Pawilon Wystawowy BWA (proj.
przez K. Różyską).
Kościół św. Anny -
zabytek klasy „0" z XVII w, od czasów Władysława Jagiełły
kolegiata uniwersytecka, naprzeciwko Collegium Nowodworskiego (XVIII
w.),budynek najstarszej polskiej szkoły średniej, obecnie siedziba władz
Akademii Medycznej.
Pomnik Mikołaja Kopernika -
dzieło C. Godebskiego przed budynkiem neogotyckiego Collegium Physicum, obok Collegium Novum, siedziba władz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przy
skrzyżowaniu ulic Zwierzynieckiej i Straszewskiego Gmach Filharmonii
Krakowskiej im. K. Szymanowskiego, na lewo Pałac Biskupi.
Ostatni przed Wawelem pomnik to „Grażyna" - postać z poematu A. Mickiewicza - dzieło A. Dauna z
1889 r. Mijając dawny klasztor, a następnie więzienie śW. Michała (obecnie
Muzeum Archeologiczne) dochodzimy do stóp Wawelu. Widać stąd skrzydło
północne Zamku i Katedrę. Od strony południowej oglądamy Kurzą Stopkę,
loggię widokową, drogę południową na wzgórze i baszty - Senatorską i
Sandomierską.
Następny odcinek Plant jest
ubogi w zabytki, pamiętać należy, że były tu dawniej tereny podmokłe i
niezabudowane, stąd brak starej zabudowy. Przy ul. Dominikańskiej widać przy
Plantach zabytkowe klasztory - S. Bernardynek (XVI-XVII w.) i 00.
Dominikanów (XIII w.) - ten drugi szczególnie piękny. Za skrzyżowaniem przy
ul. Wielopole Poczta Główna, gdzie już od 1906 r. czynna jest
centrala telefoniczna, w głębi Pałac Prasy (1922 r.). Za Pocztą Główną
budynek Straży Pożarnej zbudowany wg projektu M. Moraczewskiego w 1879
r.
Na narożniku ul. Mikołajskiej
interesujący klasztor PP. Dominikanek „Na Gródku" - zbudowany w XVII
w, na miejscu dawnego gródka obronnego z czasów Władysława Łokietka. W
murze od strony Plant zarys bramy gotyckiej. Z tego miejsca oglądamy gotycki Kościół
Św. Krzyża (XIV w.), Plac Św. Ducha i ponownie Teatr im. J. Słowackiego
od strony południowej.
Jesteśmy już w pobliżu
Dworca Głównego PKP, dokąd prowadzi z Plant przejście podziemne. Naszą
trasę zakończymy jednak na Plantach pod obeliskiem Floriana Straszewskiego, by
poświęcić chwilę zadumy „głównemu uczestnikowi w założeniu Plantacyj,
któremu wdzięcznej pamięci zasług około założenia i utrzymania tych
przechadzek ten pomnik wzniesiono".
PODGÓRZE. Na prawym brzegu
Wisły, u stóp malowniczych wzgórz Krzemionek - rozciąga się obszar największej
dzielnicy Krakowa - Podgórze. W dawnych wiekach istniały tu osady stanowiące
własność miasta Kazimierza, w XIV wieku miasto Kraków nabyło część
Krzemionek, gdzie dobywano kamień wapienny dla potrzeb budowlanych. Głównym
źródłem utrzymania mieszkańców tych osad było rybołówstwo i rolnictwo. Właściwa
historia Podgórza zaczyna się po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.), po
wcieleniu do Austrii ziem polskich położonych na prawym brzegu Wisły aż po
ujście Sanu. Władze austriackie podjęły decyzję budowy miasta, które miało
być pośrednikiem w handlu między Austrią a Polską i w perspektywie
doprowadzić Kraków do upadku. Plan budowy przewidywał stworzenie na prawym
brzegu Wisły potężnego ośrodka liczącego 200 tysięcy mieszkańców. W 1784
r. osada Podgórze uzyskała prawa miejskie oraz liczne i korzystne dla napływających
osadników polskich i kolonistów niemieckich przywileje. Rozpoczął się
szybki rozwój urbanistyczny, powstawał drobny przemysł i zakłady rzemieślnicze.
Mimo to stosunki ludności miejscowej z zaborcą nie były dobre,
zaostrzały je ograniczenia swobód politycznych, napływ zbyt licznych urzędników
i wojsk austriackich. W tych warunkach w Podgórzu narodziło się poczucie łączności
ze starym Krakowem i patriotyzm, dzięki któremu w żadnej z walk wolnościowych
i społecznych nie brakowało obywateli tego nowego miasta. Mieszkańcy Krakowa
i Podgórza wspólnie walczyli w kolejnych powstaniach - w 1846 roku w tzw.
powstaniu krakowskim, w 1848 r. w czasie Wiosny Ludów. w powstaniu styczniowym
w 1863 r. Z powstaniem w 1846 r. łączy się bohaterska śmierć Edwarda
Dembowskiego i jego 27 towarzyszy, którzy padli od kul austriackich w Podgórzu.
W połowie XIX wieku Austriacy zaczęli otaczać Kraków i Podgórze pierścieniem
fortyfikacji. Część tych budowli zachowała się do dziś m.in. na Górze Św.
Benedykta w Podgórzu. Prace fortyfikacyjne nie zahamowały rozwoju
gospodarczego Podgórza. Przemysł podgórski opierał się głównie na starych
tradycjach kamieniarskich, były to więc kamieniołomy i wapienniki, w XIX w.
powstała cementownia (Liban i Spółka). Rozwijał się również drobny
przemysł i rzemiosło metalowe, przemysł spożywczy, odzieżowy i chemiczny
(fabryka „Solvay"). Istotną rolę w rozwoju Podgórza odegrały linie
kolejowe przebiegające przez Płaszów i Bonarkę. Z chwilą włączenia Podgórza
do Krakowa, co nastąpiło w 1915 r., stało się ono najbardziej uprzemysłowioną
i robotniczą dzielnicą Krakowa, zachowując ten charakter aż do ' czasu
powstania Nowej Huty. W czasie drugiej wojny światowej na terenie Podgórza .'
utworzone zostało przez hitlerowców getto dla ludności żydowskiej oraz obozy
pracy przymusowej, w których przebywało około 150 tysięcy więźniów różnych
narodowości. Pamięci ofiar wojny poświęcono pomnik wzniesiony w 1984 r. na
jednym z miejsc egzekucji (ul. Kamieńskiego). Pomnik projektował W. Cęckiewicz.
Po wojnie Podgórze rozszerzyło swoje granice, powstały nowe osiedla
mieszkaniowe - Podwawelskie, Na Kozłówce, Prokocim, Bieżanów. Z ważniejszych
inwestycji należy wymienić Instytut Pediatryczny Akademii Medycznej, Krakowski
Ośrodek TV, Kombinat Sportowy „Korona", wiele nowych zakładów przemysłowych
i instytutów naukowych jak Krakowskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Vistula",
Drukarnia Wydawnicza, Instytut Nowych Konwersji AGH, Instytut Odlewnictwa i
inne.
Dawne, drobno przemysłowe i
rzemieślnicze Podgórze stało się dzielnicą nowoczesnego przemysłu i
budownictwa mieszkaniowego sięgającego śmiało po coraz dalej położone
tereny. Nie oznacza to jednak, że przeszłość Podgórza przestała się liczyć
lub co gorsze, że znikły pamiątki i zabytki z dawnych dziejów. Przekonamy się,
że tak nie jest, zwiedzając najstarszą część Podgórza-miasta i owiane
legendami Krzemionki.
KRZEMIONKI. Krzemionki
odegrały w historii Podgórza szczególna rolę. Były miejscem osiedlania się
człowieka. Najbardziej znanym zabytkiem z czasów przedhistorycznych jest
KOPIEC KRAKUSA. Usypany na najwyższym wzniesieniu, zwanym Górą Lasoty, uważany
był od niepamiętnych czasów za mogiłę legendarnego założyciela Krakowa,
księcia Kraka, podobnie jak kopiec w Mogile (dziś w Nowej Hucie) uchodził za
grób córki Kraka, Wandy. Grobu Kraka co prawda, mimo przeprowadzonych w latach
1934-1936 badań naukowych, nie znaleziono, dokonane jednak odkrycia pozwalają
na prawdopodobne datowanie kopca na VI-VIII w. n.e. Kopiec usypany jest głównie
z piasku, wspiera się na drewnianej konstrukcji wzmocnionej kamieniami i ziemią.
Wymiary kopca - wysokość 16 m, średnica dolna 36 m, kubatura ok. 19 tys. m3.Jest
on największym polskim kopcem przedhistorycznym. Starodawna nazwa kopca „Rękawka"
pochodzi wg tradycji od obyczaju sypania mogił z ziemi noszonej w rękach. „Rękawką"
nazywa się również bardzo starą krakowską zabawę ludową, obchodzoną co
roku obok kościółka Św. Benedykta.
KOCIOŁ ŚW. BENEDYKTA na Górze
Św. Benedykta. Powstanie tego kościoła przypisuje się działalności
zakonu Benedyktynów z Tyńca, okres budowy ok. XI-XII wiek. Zbudowany z
kamienia, pierwotnie romański, przebudowywany był kilkakrotnie, stąd widoczne
elementy gotyckie i barokowe. W świetle niedawnych badań naukowych powstanie
kościółka należałoby przesunąć na okres wcześniejszy. Odkryte tutaj ślady
romal5skiej rotundy, podobnej do rotundy na Wawelu oraz fragmenty przyległej do
rotundy innej budowli - być może rezydencji panującego - świadczą o równoległym
istnieniu na terenie Krakowa dwóch ośrodków władzy - suwerennego na Wawelu i
podległego mu na Górze Św. Benedykta. Są to jednak dotychczas tylko
hipotezy, przydające zresztą tajemniczości temu niezwykłemu kościółkowi.
Na zboczu Góry Św. Benedykta,
od strony ulicy Rękawka było dawniej miejsce straceń, zwane NA ZBÓJU, tutaj
też został stracony Kostka Napierski, przywódca powstania chłopskiego na
Podhalu. Opodal kościółka widoczna budowla to tzw. baszta maksymiliańska -
pozostałość po austriackim forcie.
PARK BEDNARSKIEGO -
najładniej usytuowany park krakowski, położony w dawnym kamieniołomie.
Powstał pod koniec XIX wieku z inicjatywy kierownika szkoły w Podgórzu,
Wojciecha Bednarskiego. Obok parku znajduje się stadion Klubu Sportowego
KORONA.
RYNEK PODGÓRSKI oraz
przyległe do niego ulice to najstarsza część byłego miasta. Z XVIII i XIX
wieku zachowało się kilka interesujących kamienic - w Rynku nr 13, 14 oraz
przebudowane nr 11, 12. Inne zabytkowe budynki - ul. Limanowskiego 5, 13, 16 -
przy ul. Józefińskiej 7, 10. Kościół w Rynku w stylu neogotyckim,
wzniesiony na początku XX wieku wg projektu J. Sas-Zubrzyckiego na miejscu
pierwotnego z pierwszej połowy XIX wieku. Hełm wieży wzorowany jest na wieży
kościoła Mariackiego. Przy ul. Zamojskiego 6 gmach gimnazjum z r. 1892. Ze
szkoły tej wyszło wielu znanych i zasłużonych ludzi m.in. poeta Mieczysław
Jastrun, aktor Tadeusz Białoszczyński.
KRAKOWSKI OŚRODEK TV, przy ul.
Krzemionki powstał głównie z
inicjatywy społecznej mieszkańców Krakowa. Przy ośrodku czynna kawiarnia i
restauracja „TVardowska". Nazwa ta przypomina legendarnego
czarnoksiężnika Twardowskiego, ,który na Krzemionkach miał swoją szkołę,
a spotkania z diabłem odbywał w grocie w Zakrzówku. Niedaleko stąd miała też
znajdować się słynna karczma „Rzym", gdzie diabeł porwał
Twardowskiego.
Nowe budowle Podgórza można
bez trudu obejrzeć z okna tramwaju, są one usytuowane głównie wzdłuż linii
tramwajowych do Borku Fałęckiego (trasa zakopiańska) i Prokocimia (trasa
wielicka).
Dojazd do Podgórza z centrum
miasta: do Rynku Podgórskiego - tramwaj nr 6, 8, 10 do Kopca Krakusa -
tramwaj nr 3, 6, 9, 13, 24 (linia Prokocim). Linia 23 z Borku Fałęckiego
do Prokocimia.
Strona sponsorowana przez:
netaX.pl - www.netax.pl - hosting, strony www
Desu.com.pl - www.desu.com.pl -
bielizna damska i męska.
